«نان خورهای بی‌سوادی»ناصر تقوایی روی آنتن سیما / اتفاقی که برای نخستین بار می‌افتد
الهه خسروی یگانه: پیش از آن که راه تقوایی به تهران بیفتد، «تابستان همان سال»اش بین اهالی ادبیات دست به دست می‌چرخید. هشت داستان به هم پیوسته با شخصیت‌هایی در بستر جغرافیایی و روایی جنوب. سردبیری مجله ادبی «هنر و ادبیات جنوب» و دمخور شدن با کسانی چون صفدر تقی‌زاده، نجف دریابندری و … همه از همنفسی او با ادبیات حکایت داشت. شاید به همین خاطر بود که نخستین فیلم بلندش هم «آرامش در حضور دیگران» بود. فیلمی برگرفته از داستان غلامحسین ساعدی که داستان سرهنگی بازنشسته و دخترانش را روایت می‌کرد.
اما تقوایی سینما را هم مثل ادبیات پله پله جلو رفت. از دستیاری و همکاری با ابراهیم گلستان رسید به «نان‌خورهای بی‌سوادی». همین مستندی که قرار است از شبکه مستند پخش شود. تقوایی این فیلم را سال ۱۳۴۹ برای تلویزیون ملی ساخت. مستندی درباره عریضه‌نویس‌های دم در دادگستری.
نگاه واقع‌گرا، تیزبین و البته داستانی تقوایی در این مستند، کار خودش را کرد و حاصل مستندی اجتماعی شد که خصوصیت‌های منحصر به فرد خودش را داشت.
کارنامه‌ی مستند یک فیلمساز
ناصر تقوایی کار سینما را با مستند ساری آغاز کرد و بعد به سراغ ساخت آثار داستانی رفت.
در«تاکسی‌متر» تقوایی فیلمش را با تعقیب یک درشکه‌چی آغاز می‌کند و با او وارد شهری می‌شود که پر از تاکسی است. گفتار آموزشی و قانونمندانه افسر پلیسی که درباره خصوصیات مثبت تاکسی‌متر صحبت می‌کند در کنار صحبت‌های پر از گلایه و انتقادی رانندگان و مسافران درباره آن تناقضی طنزآمیز ایجاد می‌کند که بعدها به یکی از خصوصیات کاری تقوایی در «دایی جان ناپلئون» و «ای ایران» تبدیل می‌شود.
«آرایشگاه آفتاب» دیگر مستند تقوایی است. او این بار هم به سراغ تناقض رفت. مستند با تصویرهایی از آرایشگاه‌ی مردانه و زنانه در مناطق مرفه تهران آغاز می‌شود اما دوربین تقوایی بلافاصله به سراغ سلمانی‌های دوره‌گرد و حاشیه خیابان‌ها می‌رود.
«باد جن» اما یکی از شاخص‌ترین آثار تقوایی است. خصوصا گفتار متن ان که اوج تسلط تقوایی بر نثر فارسی و تصویر سازی و روایت را نشان می‌دهد.متن مستند «باد جن» تنها درباره بادهای آزاردهنده اهل هوا نبود. تقوایی در نهایت ایجاز و با پارسی سلیس و درست، تصویری از وضعیت اجتماعی و شرایط مردم بندرلنگه نیز به دست می‌دهد. خواندن متن این مستند به تنهایی می‌تواند تصویر واقعیت آن زمان موضوع فیلم را در ذهن تصویر کند چه رسد به تصویرهایی که امیر کراری با هدایت تقوایی از مراسم زار و بندر لنگه گرفت.
مستند «باد جن» یکی از نخستین مستندهای قوم‌نگارانه سینمای ایران است. راهی که تقوایی آن را در مستند بعدی‌اش «نخل» هم پی گرفت. در «نخل» تقوایی چنان با مردم بومی و لحظات روزمره زندگی آنان یکی می‌شود که انگار دوربین دیگر وجود ندارد. او در گفتار این متن هم باز قدرت ادبی خود را به رخ می‌کشد: «… تاریخ نخستین گزارش از نخل و خرما پنجاه قرن پیش است. باستان‌شناسان بر لوحه‌های گلی بابلی، وصفی از درخت «چشم‌آور» خوانده‌اند و بر لوحه‌های گلی سومری نقشی از درخت «دهره» دیده شده است. اگر سابقه نخل‌ها به تاریکی تاریخ می‌رسد، زندگی نخل روشن است. در هفت سالگی بارور شده، تا پارسال سی خروار خرما داده و امسال در صد سالگی دیگر ثمر نمی‌دهد.»
«موسیقی جنوب»، «اربعین» و «مشهد اردهال» سه مستند قوم‌نگارانه دیگری هستند که تقوایی در سال‌های پیش از انقلاب آنها را می‌سازد. آخرین مستند او اما در آن سال‌ها، مستندی درباره فروغ فرخزاد است که به مناسبت مرگ او ساخته می‌شود.
حضور تقوایی در سینمای داستانی ایران باعث خلق آثاری چون «آرامش در حضور دیگران»، «صادق کرده» و «نفرین»، «ناخدا خورشید»، «ای ایران»، «قصه‌های کیش» و «کاغذ بی‌خط» می‌شود. از اینجای کارنامه تقوایی پسوند ناتمام در کنار نام آثارش جا خوش کرده است. «زنگی و رومی» و «چای تلخ» دو اثری هستند که تقوایی موفق به اتمام آن نشد تا سینمای ایران همچنان در حسرت تماشای اثر جدیدی از او باقی بماند.
اما اگر سینمای بلند و داستانی ایران از حضور آثار جدید تقوایی محروم مانده است، سینمای مستند نیز همچنان چشم انتظار اوست. طی سال‌های گذشته تقوایی تنها یک مستند ساخته است: «تمرین آخر ـ تعزیه حر دلاور» در سال ۱۳۸۳. در آن سال وقتی قرار شد «تعزیه» به عنوان میراث معنوی ایران برای ثبت در فهرست میراث‌های معنوی جهان به یونسکو پیشنهاد داده شود، خسرو نشان رئیس وقت مرکز هنرهای نمایشی به سراغ تقوایی رفت تا پیشنهاد ساخت مستند گزارش ایران را به این کارگردان بدهد. تقوایی هم این کار را پذیرفت و ظرف 10 روز یک فیلم 45 دقیقه‌ای به همراه یک روایت فشرده و کوتا به مرکز هنرهای نمایشی تحویل داد.
حالا قرار است «نان‌خورهای بی‌سوادی» در مجموعه «گنجینه» شبکه مستند به نمایش دربیاید. برنامه‌ای که هر هفته چهارشنبه‌ها ساعت ۲۱ از شبکه مستند پخش خواهد شد و در آن مستندهای کمتر دیده شده‌ی تلویزیون نمایش داده خواهد شد.
امیر تاجیک در گفت‌وگو با ایسنا ابتدا درباره زمان دقیق اچ‌دی شدن شبکه مستند، گفت: اخیرا با آقای مهدی اخوان بهابادی، قائم مقام رئیس سازمان صدا و سیما در همین زمینه صحبت‌هایی کردیم